Crkva Svetog Nikole u Hajtiću

U Štrosmajerovoj galeriji u Zagrebu čuva se bogata zbirka fotografija koje je prikupio Artur Šnajder za vrijeme evidencije, proučavanja i fotografisanja spomenika kulture u Hrvatskoj, u periodu od 1930. do 1940. U zbirci se nalazi i šest fotografija parohijske crkve sv. Nikole u Hajtiću, inače spaljene u drugom svjetskom ratu od strane ustaša. Dragocjene kao vrijedni historijski dokumenti ono nam omogućuju da zajedno sa ostalim, oskudnim podacima stvorimo određenu predstavu o ovom pravoslavnom hramu.

Šematizmi gomjokarlovačke eparhije pominju u Hajtiću parohijsku crkvu Prenos moštiju sv. Nikole, ali ovi ne navode kada je crkva sagrađena. Tek 1910. godine u Šematizmu srpske pravoslavne mitropolije karlovačke nalazimo više podataka za selo Hajtić i crkvu samu. Pominje se da je Hajtić naseljen oko 1770. godine, da ima crkvu Prenos moštiju sv. Nikole, da je sagrađena u obliku lađe 1777. godine i da se nalazi u lošem stanju.

U Hrvatskoj je u doba baroka sagrađen veliki broj drvenih crkava, najviše u mjestima bogatih drvetom ili u seoskim sredinama. Iako su nastale u doba baroka građene su u tradicionalnim arhitektonskim formama bez prisustva baroknih elemenata. Tek bi njihova unutrašnjost otkrivala njegovo prisustvo. Karakteristika drvenih baroknih crkava jeste tradicionalizam formi, funkcionalnost, pojednostavljena oblikovna i konstruktivna problematika te tipološka sličnost. Drvena crkva sv. Nikole u Hajtiću, sagrađena 1777. godine svojom se arhitekturom nije razlikovala mnogo od ostalih drvenih crkava barokne epohe. Građena je kao jednostavna, u osnovi jednobrodna građevina sa poligonalnom, trostranom apsidom na istočnoj i visokim, pravougaonim zvonikom na zapadnoj strani čija je završna kapa u obliku stošca. Krov je dvoslivni i pokriven šindrom. Glavna, zapadna ulazna vrata i južna, pomoćna, te prozori na južnoj i sjevernoj strani naosa jednostavno su arhitektonski rješeni kao pravougaonici, bez ikakvih dekorativnih dodataka. Konstrukcija svoda veoma je zanimljivo i inventivno oblikovana drvenom oplatom koja je postavljena u cik-cak liniji i svjedoči da je u oblikovanju unutrašnjosti orkve prednost data baroknim oblicima, mada će i renesansni kasetrirani svodovi biti veoma popularni u drvenoj sakralnoj arhitekturi baroknog doba, a poznato je i prisustvo bačvastog svoda. Svojom jednostavnom, ali skladno ostvarenom formom, porušena crkva sv. Nikole u Hajtiću veoma je bliska očuvanoj drvenoj crkvi sv. Ilije u Buzeti, iz 1740. godine. Ona u odnosu na crkvu u Hajtiću posjeduje nešto šira, dvokrilna vrata i prozorske otvore u gornjom dijelu zvonika, dok su sva ostala rješenja identična. Obje su manjih dimenzija i usklađenog odnosa horizontale i vertikale. Ako bi za crkvu u Buzeti mogli reći da je sagrađena u duhu savremenih shvatanja i potreba, za crkvu u Hajtiću se slobodno može reći da predstavlja oblikovni anahronizam. Ona svojom formom pokazuje dugovječnost utvrđenih modela oblikovanja, koji u drvenoj sakralnoj arhitekturi u velikoj mjeri egzistiraju i zbog konstruktivnih zakonitosti, ali prevashođno zbog tradicionalizma onih koji su te crkve naručivali i podizali. Drvene su crkve često imale privremeni karakter pa uz to njihovu arhitektonsku jednostavnost valja tražiti i u materijalnim uslovima koji su se u određenom vremenu stekli.

U unutrašnjosti drvenih baroknih crkva najčešće nailazimo na bogato oblikovane enterijere. Takav je slučaj i sa crkvom u Hajtiću koja odlično pokazuje to oblikovno dvojstvo. Sa jedne strane vidimo jednostavnu arhitektonsku konstrukciju i oblikovanje masa osnovnim geometrijskim volumenima, a sa druge strane unutrašnji je prostor prezasićen raskošno oblikovanim baroknim inventarom. O inventaru i slikanoj dekoraciji u crkvi sv. Nikole u Hajtiću moguće je govoriti jedino na osnovu sačuvanih fotografija u zbirci Artura Šnajdera. Ulaskom u unutrašnji prostor crkve primjećuje se dosledno sprovedena ideja organskog jedinstva drvene rezbarije i slikane dekoracije što je inače odlika baroka koji time nastoji da snažnije djeluje na čula posmatrača. Precizno obrađena rezbarija konstruktivnih i dekorativnih arhitektonskih elemenata te crkveni mobilijar imaju na svojim površinama bogato slikanu dekoraciju. Na ravnom svodu priprate nalazi se naslikana vaza sa cvijećem i razigrana vreža vegetabilnog ornamenta. Na drvenoj pregradi između priprate i naosa naslikane su figuralne kompozicije, od čega se na fotografiji vide samo neke. Jedna, koja se zbog oštećenosti ne može identifikovati nalazi se na arhivolti iznad ulaza u naos. Lijevo od nje naslikana je kompozicija Krštonja, a desno sv. Georgije ubija aždaju. Obje kompozicije posjeduju viticama bogato oslikane okvire. Ispod Krštenja je ikona Bogorodice, a ispod sv. Georgija ikona sv.Jovana? Na plohama naosa i oplati svoda, pored bogato oslikanih vegetabilnih ornamenata i glava heruvima, nalaze se i figuralne kompozicije. Cjelokupna ornamentika djeluje preobilno i kićeno. Izvedena je tehnički precizno i formalno savršeno. Dio te dekoracije u kojoj su vegetabilnom ornamentom uokvirene figuralne kompozicije i oslikane ostale slobodne površine, možemo pojmiti sa dvije fotografije već pomenute zbirke. Na sjevernoj strani naosa, iznad drvenih stolica koje na gornjim završecima imaju bojom simuliran bogati dekor, naslikan je friz u kojem se naizmjenično redaju figuralne kompozicije, likovi stojećih svetitelja, vaze sa cvijećem, glave heruvima upletene u bogatu ornamentalnu dekoraciju. U ikonografskom repertoaru dekoraoije na tavanici dominira Nedremano oko, medaljoni sa dopojasnim figurama Jevanđelista i neizbježan vegetabilni ornament. Na sjevernoj strani oplate svoda, u simuliranim ornamentalnim okvirima naslikan je triptih. U središnjem dijelu triptiha je je stojeći lik Bogorodice Imakulate sa Hristom, a lijevo i desno su sv. Ana i sv. Stefan. Istočna strana oplate takođe ima triptih sa likovima Hrista i dvojice svetitelja. Mada se o cjelokupnom ikonografskom repertoaru slikane dekoracije ne može suditi na osnovu sačuvanih fotografija ipak se primjećuje postavljanje scena po neuobičajenom i nepreciznom ikonografskom redu. Stilski i formalno slikana dekoracija crkve u Hajtiću nosi barokno-rokajna obilježja. Zajedno sa crkvenim inventarom ona unutrašnjosti hrama daje potpun barokni mizanscen. Od takvog ambijenta i vizualnog doživljaja svojim se oblikom nešto više izdvaja ikonostas, mada i njega u pojedinim dijelovima odlikuje neprecizan ikonografski raspored.

Ikonostas crkve u Hajtiću oblikovan je kao jednostavna, ikonografski sažeta oltarska pregrada. U zoni prestonih ikona nalaze se, gledano s lijeva na desno, sv. Jovan Preteča, sv.Nikola, Bogorodica sa Hristom, Hristos i sv. Georgije. U smislu ikonografskih zahtjeva ovakav raspored prestonih ikona je neuobičajen. Svojim oblikom i rasporedom ikonostas u Hajtiću je blizak ikonostasima kakvi su u petoj deceniji 18. stoljeća podižu u skromnijim srpskim crkvama. Na njima je u zoni prestonih ikona uobičajeno postavljanje parnog broja ikona, sa rasporedom koji ne odgovara onom u Hajtiću. Ikonografsko je pravilo da lijevo od prestone ikone patrona crkve postavljaju sv. Gergije, sv.Dimitrije, Arhanđel Mihailo, Arhanđel,Gavrilo i slično, a nikako lik sv. Jovana Preteče, kako je to slučaj u Hajtiću. Njemu je mjesto desno od prestone ikone Hrista, što ima svoju teološku pozadinu. U Hajtiću se očito pod uticajem nedovoljno teološke obrazovanosti lik sv. Jovana Preteče pojavio na neuobičajenom mjestu pored sv. Nikole, patrona crkve. U Hajtiću je broj prestonih ikona sveden na neparan broj, na broj pet. Ni ovo nije kompoziciono i ikonografsko pravilo. Međutim, ovo se lako i jednostavno objedinjava. Porod teološke neobrazovanosti ovome je razlog i format prestonih ikona. Kako je ikona sv. Georgija jednaka ikonama Hrista i Bogorodice, a ikone sv. Nikole i sv. Jovana Preteče znatno uže, a znajući za pravilo da se lik patrona crkve uvijek postavlja lijevo od prestone ikone Bogorodice, kreatori oltarske pregrade u Hajtiću bili su prisiljeni da sv. Georgija stave na desnu, a sv. Jovana Pretežu na lijevu stranu. Ovim su odstupili od ikonografskog pravila u komponovanju zone prestonih ikona i pokazali nedovoljnu teološku obavještenost. U slučaju Hajtića pokazalo se da poslovi ovakve vrste nisu uvijek prolazili kroz obaveznu i strogu kontrolu, kojom se vodilo računa o sadržajima ikonostasa. U soklu, ispod prestonih ikona Bogorodice i Hrista nalazila se slikana dekoracija sa glavaša heruvima i bogatim cvijetnim ornamentom. Carske dveri su imale uobičajene Blagovijesti, sa po dva proroka iznad i ispod njih. U zoni iznad prestonih ikona nalazila se centralna kompozicija Deizisa i likovi apostola. Ikonostas je zamršen krstom sa Raspećem. Iako je ikonostas naslikan poslije podizanja crkve 1777. godine, on ikonografskim rasporedom ne pokazuje baroknu razuđenost i nerativnost. Znamo da su srpski ikonostasi u 18. stoljeću, bez obzira na prodore modernijih shvatanja, nosili u svom tkivu dosta tradicionalizma, posebno u slikanju prestonih ikona. Otuda nije čudno da se u jednoj seoskoj sredini pojavi ikonostas kakvog vidimo u Hajtiću, ako znamo da su u seosku sredinu još teže prodirala nova umjetnička viđenja. Međutim, pored ovoga razloge ovakvoj oltarskoj pregradi u Hajtiću treba tražiti u dvjema činjenicama. Prva je u prostornom diktatu i specifičnom oblikovanju svoda, što nijo omogućavalo stvaranje većeg otvora između oltara i naosa, u koji bi se mogla postaviti tematski bogatija i sadržajnija oltarska pregrada, a druga je mišljenje da se u cjelokupnom oblikovanju crkve u Hajtiću idejno ugledalo na crkvu sv. Ilije u Buzoti, sagrađenoj 1740. godine. Stilski je ikonostas u Hajtiću evoluirao u nešto savremeniji, barokni izraz, što je sasvim i razumljivo jer je nastao četiri decenije kasnije od onoga u Buzeti, ali je ipak arhaičan za epohu u kojoj je nastao. Također je konzervativniji u odnosu na slikanu dekoraciju ostalih površina koja pokazuje uticaj modernih strujanja barokno-rokajne estetike i sasvim jo naprednija od slikarstva ikonostasa. Ako je suditi po onome što so može čitati na crno-bijelim fotografijama onda se može tvrditi da je u crkvi u Hajtiću slikao sposoban i vješt slikar, čije djelo pokazuje refleksije vremena i sredine u kojoj je nastalo i posjeduje umjetničke vrijednosti. Njegovo slikarstvo je zrelo, likovni izraz definisan i u sebi nosi veliki likovni kvalitet. Mada često u slučaju slikane dekoracije drvenih, uglavnom seoskih crkava govorimo o naivnosti i rustificiranom likovnom izrazu, u ovom slučaju to nije moguće. Svojim likovnim vrijednostima slikarstvo crkve u Hajtiću ulazi u krug najboljih likovnih ostvarenja u slikarstvu drvenih baroknih crkava u Hrvatskoj, imajući posebno na umu slikarstvo kapele sv. Barbare u Velikoj Mlaki.

 

Kopiraj link

 Kontakt telefon Udruženja Banijaca

 061 64 70 422