Književnost Srpske Krajine

Sudbina Srpske Krajine, kao dijela ukupnog srpskog duha, postala je simbolom latentne destrukcije naciona uopšte. Najprije iscrpljujući rat, a zatim i „humano“ preseljenje Srba Krajišnika doveli su do razaranja kulturnog identiteta i rušenja gotovo svih materijalnih obilježja koje je ovaj narod vjekovima gradio. Opštekulturne dekonstrukcije nije pošteđena ni književnost, kao civilizacijski segment koji se po samoj svojoj prirodi čuva u jeziku.

Odrednica „krajiška književnost“ (D. Ivanić) pojavila se prije tridesetak godina, kada se i srpsko stanovništvo sa ovog prostora odlučilo da formira sopstvenu autonomiju unutar Hrvatske, a kasnije i samostalnu državu – Republiku Srpsku Krajinu. Sve do tog vremena, srpska književnost koja je nastajala na teritoriju nekadašnje Socijalističke Republike Hrvatske nominalno je označavana kao „književni rad Srba u Hrvatskoj“, što znači da u tim uslovima, i takvoj podjeli, nije bilo moguće njeno svestranije sabiranje i izučavanje. Kao posljedica, javilo se zanemarivanje određenog broja autora i njihovih djela, te uporna i sistematična asimilacija kojom je nemali broj pisaca naprosto preveden iz srpske u hrvatsku književnost, bez obzira što za to nisu postojali ni jezički ni književnoteorijski argumenti.

Sociološke i geopolitičke prilike uslovile su i u izvjesnom smislu izdvojile kulturni, a prije svega književni identitet Krajišnika, čija se tradicija oslanjala na stare srpske izvore, što bez sumnje potvrđuje i najmlađa generacija pisaca sa ovog područja.

Razlaganje kulturne cjeline ili, preciznije, izdvajanje jednog njenog segmenta, ma koliko on bio autonoman, oduvijek je odvodilo u opasnost od višestrukih pogrešaka. Nikada se, pa ni u slučaju književnog stvaralaštva krajiških Srba, bez obzira na vjekovni kontinuitet, ne može sa sigurnošću reći na kojoj to liniji krajiška književnost, ili književnost Krajine, počinje da gubi „lokalni“ karakter, gdje postaje srpska književnost u globalnom značenju te riječi, i obrnuto.

Termin „krajiška književnost“ u savremenoj nauci se, dakle, javlja kao sveobuhvatnija i sadržajnija zamjena termina „književni rad Srba u Hrvatskoj“.

Iako je krajiški literarni korpus danas u izvjesnom smislu imaginaran, on ipak postoji. Cijeli krug savremenih pisaca doživio je transformaciju koju je produkovala promjena mikrookruženja, tako da većina njih sada stvara i živi po gradovima Srbije i Crne Gore, ili u rasijanju, obogaćena novim iskustvima.

Potekla iz narodne književnosti (sjetimo se da je Hasanaginica zapisana 1774. godine u knjizi Alberta Fortisa Putovanje po Dalmaciji, a Smrt majke Jugovića na Baniji), a zatim nastavljena kroz djela Danila Jakšića, Zaharija Orfelina, Gerasima Zelića, Kirila Cvjetkovića, Pavla Solarića, Save Mrkalja, Petra Preradovića, Sime Matavulja, Ive Ćipika, Mirka Korolije, Veljka Milićevića, Ljubomira Micića, Nike Bartulovića, Milana Kašanina, Vladana Desnice, Vladimira Popovića, patrijarha Pavla, Arsena Diklića, Voje Carića, Grigora Viteza, Slobodana Selenića, Dejana Medakovića, i mnogih drugih, krajiška književnost je svoju dopunu dobila i u mlađoj generaciji. Tu svakako treba izdvojiti Jovana Radulovića, Daru Sekulić, Arsena Dedića, Nikolu Vujčića, Nebojšu Devetaka, Miloša Kordića, Zorana Bognara (Ćalića), Luku Štekovića, Đorđa Nešića, Mirka Demića, Borivoja Vezmara, Srđana Orsića, Tatjanu Bijelić, Branka Bubala, Đorđa Ocića, Zdravka Krstanovića, Tanju Stupar Trifunović, Milenu Severović (...), ali i grupu pisaca vezanih za Zagreb: Dragu Kekanovića, Dubravku Ugrešić, Divnu Zečević, Branislava Zeljkovića, Lidiju Vukićević, Borisa Vrgu, Čedomira Višnjića… Književnost kojoj po svemu sudeći prijeti opasnost od nestanka, možda već u narednoj generaciji, danas na izvornoj teritoriji prezentuje samo pomenuti literarni krug vezan za zagrebačku „Prosvjetu“. On će i ubuduće na tom prostoru biti njen jedini tipični predstavnik.

Vremenska distanca od iseljavanja Srba iz Krajine, izgleda nije još dovoljna da se književni rad ovog dijela srpskog naroda kvaliteno i pravilno svrsta na vertikalu opštesrpskog književnog stvaralaštva.

Upravo zbog toga mnogi su naučnici, teoretičari i umjetnici nastojali da nakon destrukcije dijela nacionalnog tkiva, uz pomoć detalja sastave cjelinu.

Kada se govori o književnosti Srpske Krajine ili „književnom radu Srba u Hrvatskoj“, onda se prije svega na umu moraju imati silni uticaji (od društvenih i političkih, do kulturnih) koji su u ne malom obimu oblikovali njenu suštinu. Književnost granice ili književnost na granici, upravljala se uvijek između autentičnosti i borbe za samosvojnost i mnogih refleksija koje su do nje stizale ili u nju prodirale iz uslovne spoljašnosti. Tako je i danas, barem u onom dijelu koji je vezan za Zagreb. Nekad regionalizovana, oslonjena na pojedinačne kulturne centre (Beograd, Trst, Beč, Zagreb, Peštu…) i u dobroj mjeri zatvorene kulturno-duhovne skupine, ona je danas uklopljena u globalne književne prostore, bez prave mogućnosti da se u njima istinski prepozna.

Tako je i savremena krajiška poezija, i poetički, i ideološki, formirana na nekoliko nivoa, ili bolje, u krugu nekoliko različitih pjesničkih polja, sa svim samobitnostima koje u sebi nose autori pojedinačno.

Danas u rasijanju stvara i nekolicina mlađih pjesnika koji su se gotovo u potpunosti stopili sa novom sredinom i neposrednim okruženjem.

Pitanje na koje intimno nismo baš sigurni da li želimo, a postavlja se pitanje da li uopšte i možemo, da damo odgovor – hoće li se nakon ove generacije autora i ubuduće moći govoriti o književnosti Srpske Krajine – nema suštinski umjetnički i naučni značaj.

Ono ostaje kao podsjećanje na vrijeme u kojem su na ovom prostoru nastajala značajna djela srpske literature.

Stradanje u brojnim seobama, bunama i ratovima, potpomogunuto kroz istoriju sa nekoliko opštesvjetskih katastrofa, kulminiralo je i konačno razrješnje dobilo na kraju 20. vijeka.

Nakon svega nam je, izgleda, preostalo samo da se prepoznajemo. Pjesma je u tome jedno od ogledala.

Đorđe Brujić

 061 64 70 422